लपलेला इतिहास - पन्हाळेकाजी लेण्या

लपलेला इतिहास - पन्हाळेकाजी लेण्या 

कोंकण, नुसतं म्हणले तरी चला निघू लगेच हा विचार मनात येतो. आणि गेले कित्येक वर्ष तेच होत आले आहे. कॉलेज मध्ये असतांना, तेव्हडे Goa वगैरे चे प्रेम नव्हते. समुद्राचे होते. त्यामुळे जिथे जवळ जाता येईल आणि पटकन डुबकी मारता येईल तिथे जाणे होयचे. मग श्रीवर्धन आणि हरिहरेश्वर असो, व गुहागर मग हेदवी आणि गद्रे चे पालशेत असो, कोंकणात चक्कर आहेच. २००५ साली पुण्यात परत आलो तेव्हा दोन ठिकाणे कळली जिथे आधी फारसे गेलो नव्हतो. फारसे नाही गेलोच नव्हतो. एक म्हणजे लाडघर आणि दुसरे आंबोळगड. 

२००८ असावे जेव्हा लाडघर ला जायचा योग् आला. जागा आवडून गेली. दापोली जवळ आहे. तिथे तेव्हा एकच बरे असे हॉटेल होते आणि समोर समुद्र. शांत कोकणातील एक गाव. दापोली ट्रिप्स तेव्हापासून चालू झाल्या त्या साधारणपणे  २०१५ - १६ च्या आसपास कमी झाल्या. कारण लाडघर प्रसिद्ध झाले आणि तिथली शांतता संपली. एका हॉटेल ची ५० हॉटेलं झाली. Beach  म्हणावा तसा अजून घाण केला नाहीये लोकांनी पण करतील. काळजी नसावी. आता हे सर्व सांगण्याचे कारण म्हणजे पन्हाळेकाजी लेण्या इथपासून २० - २५ km वर असतील. पण इतके वर्ष झाले तिथे जाण्याचा योग् आला नाही. पप्या जाऊन आला होता आणि तो दर वेळी म्हणायचा पण काही केल्या तिथे जाणे होयचे नाही. काल दापोली कृषी मध्ये काम होते आणि त्यानंतर पप्याचे म्हणजे पुरुजीत परदेशी, मित्र, त्याचे काही ठिकाणी काम होते त्यामुळे मी आणि तो कोकण हिंडत होतो. मग उंबरले, चिखलगाव, नांते अशा  वेगवेगळ्या गावातून हिंडणे झाले. चिखलगाव म्हणजे लोकमान्यांचे ठिकाण. 

दापोली हुन दाभोळ कडे जाण्याच्या मार्गावर डाव्याबाजूस एक रस्ता जातो. कच्चा रस्ता आहे. कोपऱ्यावर पाटी पण आहे - पन्हाळेकाजी लेण्यांकडे. 

सुंदर वातावरण होते आणि लक्ख प्रकाश. आजूबाजूला लाल लाल सर्व. मातीचा रंग आणि त्यात चिर्यांनी बांधलेली घरं. सर्व. उंच उंच सुपाऱ्या, आणि डोलणारे नारळ. डोंगरात वाट आणि ती वाट डोंगऱ्याच्या पोटात नेते. चढ उतार करत विचारत साधारण ११ KM  नंतर 'आजी मी ब्रह्म पहिले' चा अनुभव येण्यावाचून राहत नाही. 

कोटजई आणि धाकटी नद्यांच्या संगमावर, साधारण तिसऱ्या शतकात चालू केलेला लपलेला इतिहास अजून त्याच पोशाखात आणि नटून थटून उभा आहे. साधारण २८ - २९ लेण्या आहेत तिथे आणि प्रत्येक लेण्या या वेगवेगळ्या काळातील आहेत हे चित्र छान दिसून येते. १९७० साली या लेण्या, श्री अण्णा शिरगावकर, इतिहासप्रेमी, यांच्या मुले समोर आल्या. आता पुरातत्व खात्याच्या ताब्यात आहेत. या लेण्या पाहण्यासाठी खूप शांत पणे येणे गरजेचे आहे. सकाळी यावे, एक एक लेणी पाहावी, नदी काठी बसून छान जेवण करावे आणि पुढच्या लेण्या पाहावयास सुरु करावे. वाटलंच आणि पुणेकर असाल तर तिथे दुपारच्या वामकुक्षी ची पण उत्तम सोय आहे. सावली पाहून द्यायची ताणून. Crystal Clear  Waters  असे काहीतरी ऐकण्यात येत असते. पण पाहण्यात कुठे येत नाही. लहान मुलांना इथे जाऊन ते दाखवणे गरजेचे आहे. या नद्यांचे पाणी पिऊ शकू इतके छान आहे. 

हीनयान बौद्ध पंथ, वज्रयान पंथ आणि नाथ पंथ अशा विविध पंथातील शिल्पकारी इथे एकाच ठिकाणी बघण्यात येते. म्हणजेच तिसऱ्या शतकात चालू झालेले काम हे पुढील अनेक शतके चालू असावे. इथे गणपती, शिव, पार्वती,  लक्षुमी इत्यादी देवाचे अप्रतीम शिल्प बघायला मिळते. खरं सांगू, हा इतिहास डोळ्यासमोर उभा असतांना आणि विचारांचे गुंते डोक्यात चालू असतांना, एका वेगळ्याच विश्वात प्रवास चालू होतो. लेण्यांमध्ये शिरतांना इथे काय असेल, काय करत असतील, कसे राहत असतील, कसे दिसत असतील, दिनक्रम काय असेल, पूजा अर्चा कसे करत असतील असे अनेक प्रश्न डोक्याला भुंगा देऊन जातात. सर्वात महत्वाचे म्हणजे इथे आत इतका मोठा कातळ असेल आणि इथेच आपण गुहा खोदायची हे कसे कळत असेल तेव्हा. इतक्या मोठ्या गुहा कोरायला यंत्र सामग्री काय असेल ?

Weekday होता, त्यामुळे तिथे आम्ही सोडून कोणीच नव्हते. शांतपणे हिंडत फोटो काढत उत्तम ठिकानी मजा लुटत आम्ही तिथलेच झालो. हा लपलेला इतिहास, एक विलोभनीय जागा आपल्या इतक्या जवळ असून तिथे जाणे झाले नाही याची खंत वाटलीच. अशा अजून किती तरी जागा आहेत जिथे पूर्वीच्या  राजे महाराज्यांचे, वेगवेगळ्या पंथांचे, धर्मांचे, देवांचे आणि दानवांचे अस्तित्व जाणवते. आपल्या देशाचे, संस्कृतीचे, हजारो वर्षांच्या  इतिहासाचे कौतुक वाटते. अभिमान वाटतो. परत दापोली ला आलात, तर एक दुपार पन्हाळेकाजी लेण्या पाहण्यासाठी नक्की ठेवा. 

HISTORY IN SHORT

Creation of these caves started approximately in the 3rd century AD, in time when influential merchants were spreading the teaching of Buddha in India. Many large temples appeared near ancient trade routes. Panhale Kaji was one of such temple complexes, located at the busy route from inland to Dabhol – one of the most important port cities at the Arabian Sea in these times. Dabhol has been marked even in maps of Ptolemy. Later, around the 10th – 11th century AD caves became a stronghold of a small group of followers to Vajrayana sect (Tantric Buddhism). Some of the earlier caves, for example, Cave 10, were adjusted for the worship of deities like Akshobhya and Mahachandaroshana. Interesting monument of art is five Budha sculptures, possibly representing Vajrasana Buddha – showing relatedness to the iconography of late Ellora Buddhist Caves. In the 13th century caves were taken over by Naths, Hindu cult, adding artwork characteristic for their religion. Then, during the late Silahara period, these caves were used for Ganapatya and Shiva worship. Ref -Indian Archaeology, 1981 – 82 – a review, New Delhi, 1982.