गुडी पाडवा - या वर्षी याचे महत्व जरा जास्तच आहे.

म्हणतात की ज्योतिष ग्रंथात सांगितलेल्या साडेतीन मुहूर्तांपैकी हा एक मुहूर्त आहे. नवीन वस्तू खरेदी, व्यवसाय सुरुवात , सुवर्ण खरेदी इत्यादी गोष्टी केल्या जातात. थोडक्यात नवी सुरुवात म्हणायला हरकत नाही. पण ही कश्याची सुरुवात म्हणायची, हे कोडे काळच सांगेल. तरी आपण प्रयत्न करूया, विचार करूया, काही उलगडते का पाहूया. मनात कोडी खूप आहेत, पण त्याच कोड्यात काही उत्तरं पण आहेत. ती शोधायचा प्रयत्न करूयात. या ब्लॉग मध्ये जे काही आहे ते माझे विचार आहेत आणि त्यामुळे कोणाला दुखलं तर मी आत्ताच क्षमा मागतो. 

गुडी पाडवा म्हणजे बाबा चा वाढदिवस. दर वर्षी या दिवशी माझे काका आणि आत्या घरी जेवायला येतात. या वर्षी पण ठरले होते, पण अर्थातच ते घडले नाही. एका प्रथेचा शेवट झाला. सकाळी गुडी उभारतांना मनात विचारांचा कल्लोळ चालू होता. जगावर आलेले हे एक संकट, कोरोना चे, आणि त्यांनी मिटलेले अनेकांचे डोळे, केलेला विनाश आणि मनुष्य प्राण्याला दाखवून दिलेली निसर्गाची शक्ती, यांनी तरी माणसाचे डोळे उघडणार आहेत का ?

इंग्रजांनी हिंदू मुस्लिम distancing करून काही वर्ष का होईना राज्य केले. आजचे राज्यकर्ते तेच करतात, माणसांच्यात जाती धर्माचा आधार घेऊन फूट पडतात.... आणि काय मत मिळवतात. आणि काय पैसे ओढतात. पुढे काय. निसर्गाच्या समोर सर्व एकच. तो पाहत नाही की हा हिंदू आहे का अजून कोणी. जाती धर्माच्या या भांडणांतून आज या प्रथेचा शेवट करून नवीन सुरुवात करायची का ?

सकाळी गच्चीवर गेलो होतो. काल पाऊस झाला. वातावरण थंड होते. आणि आभाळ स्वच्छ. US मध्ये असतांना दूर दूर वर छान दिसत असेल. प्रदूषण कमी असल्यानी असेल. पण आज पुण्यात पण तोच अनुभव आला. एक आठवडा झाला असेल, वाहने रस्त्यावर नसल्यात जमा आहेत. पुणे स्वच्छ झाले आहे. यातून काही तरी शिकून आपण शहाणे होऊ का ? या गुडी पाडव्याला सर्व जण ठरवून आठवड्यातून २ दिवस वाहन न वापरण्याची गुडी उभारू का ?

 कामाच्या निमित्ताने, गेले काही वर्ष माझे गावोगावी फिरणे चालू आहे. त्यात ट्रेकिंग मुळे बऱ्याच अशा गावांचा परिचय झाला आहे, जिथे बस किंवा इतर वाहने जाऊच शकत नाहीत. तिथे आपलीच माणसे अगदी बेसिक मध्ये राहतात. तिथल्या प्रथा पाळतात आणि दोन घास खाऊन सुखी जीवन जगतात. आता हे आपल्याला, सर्वांना शक्य नाहीये हे पण तितकच खरं. पण त्यांच्या सारखे जगायला गावातच जावे लागते असे नाही. इथे पण तसे जगू शकतो. तसे म्हणजे नक्की कसे ? Basics मध्ये म्हणजे कसे. जितके पुरते किंवा जितक्याची आवश्यकता आहे तितकेच. मग ते पाणी असो वा पेट्रोल, वीज असो वा अजून काही. आज संकट आलं तर सर्वांना सर्व जमले. मग तसेच छान काटकसरीत राहू शकतो का आपण. निसर्गाचे जतन करू शकतो का आपण ? या वर्षी तीच ती गुडी उभारूया. अर्थात हे संकट टळले की  माणूस धर्म आपण पाळणारच, नाश चालू करणारच... तरी एक अशा, या पाडव्याला. 

काही लोकांना आपण खूप गृहीत धरतो. सहज घरी अन्न येते, सहज दूध, सहज औषधं आणि सहज मेडिकल सेवा. हीच सहज कामं करणारी आपली माणसे आज दिवस रात्र एक करून रुगणांना वाचवत आहेत. बॉर्डर वरचे जसे तशीच ही एक युद्ध भूमी बनली आहे. मामा, नर्सेस, अनाथ आश्रम सांभाळणारे, वृद्धांची काळजी घेणारे, पोलीस, रस्ते नीटनेटके ठेवणारे, कचरा उचलणारे, आपल्या जीवाची न पर्वा करता सतत काम करत आहेत. आज या लोकांच्या कष्टाचे, धैर्याचे कौतुक म्हणून आपण गुडी उभारूया. माझे या सर्व सैनिकांना शतशः प्रणाम. 

आपल्या हयातीत असे हे Lockdown पहिल्यांदाच झाले आहे. आणि मला वाटते ही विनाशाची सुरुवात आहे. हे आता होत राहणार जोवर माणूस निसर्गाला त्रास देणे बंद करत नाही तोवर. हा आजचा पाडवा विनाशाची सुरुवात तर करणारा नाही ना हीच भीती आहे. आता भीती आली की परत देव आला की परत कोणता देव की परत धर्म आला  ... ..... ..... ....

नव नवीन पक्षी दिसायला लागले आहेत अचानक. खरे पक्षी......

मधुमकरंद गड 14.03.2020

मधुमकरंद गड

रस्ते मोकळे, टोल नाके रिकामे, पाचगणी आणि महाबळेश्वर येथे जणू काही नाकाबंदी आहे, असे वातावरण. पहाटे ५. ३० ची वेळ असेल जेव्हा आम्ही पुणे सोडले. चड्डी च्या घरी मी पिंटू आणि भूषण पोचलो आणि २ महिन्यांच्या गॅप नंतर परत पुढच्या ट्रेक ला निघालो. करोना virus नी जगाला शांत केले होते. पुण्य नगरीत जिथे रस्ता क्रॉस करणे आता कठीण झाले आहे, जिथे श्वास घेणे मुश्किल झाले आहे, तिथे पण हा येऊन पोचला होता. शाळा कॉलेज मॉल आणि इतर बरेच काही सर्व बंद ठेवण्याचा आदेश आला होता. धंदे ठप्प पडले होते आणि शेअर बाजार कोसळले  होते. अशाच एका शनिवारी, आम्ही मधुमकरंद गडावर जायचे ठरवले. माची पर्यन्त जीप जाऊ शकते असे कळले त्यामुळे THAR घेऊन आम्ही निघालो. खंबाटकीच्या अलीकडे उजवीकडे कामत च्या समोर नेहमीच्या हॉटेल मध्ये गरम गरम चहा पोहे खाऊन महाबळेश्वर पोलादपूर मार्गाच्या दिशेनी गाडी नेली. पुण्यापासून साधारण १५० कि मी असणारा हा किल्ला, तसा लपलेला म्हणायला हरकत नाही. पोलादपूर चा वळणदार घाट उतरत आणि मागे बसलेल्या बिडी आणि पिंटू च्या शिव्या ऐकत आम्ही पार नावाच्या पाटी पाशी पोचलो. THAR मध्ये मागे बसणे म्हणजे एक शिक्षा आहे. मी आणि चड्डी पुढे सुखी होतो आणि त्यांची मजा घेत होतो. बिडी चे "तुझी बॅट आहे त्यामुळे batting तूच करणार" वगैरे मागून ऐकू येत होते. 

पार फाट्यावर डावी कडे वळून रस्ता चतुर्बेट नावाच्या गावाशी पोचतो. हेच ते पायथ्याचे गाव. तिथून एक खडबडीत रस्ता घोणसपूर नावाच्या वस्तीवर जातो. हे माचीवरच्या गाव. तिथे १० - १५ घरांची वस्ती आहे. खाली एक सुंदर मंदिर आहे. मल्लिकार्जुन मंदिर असे म्हणतात. 

गाडी तिथे लावून आम्ही गडावर निघालो. वाट मळलेली आहे, चढण आहे पण २० मि च्या आत तुम्ही मकरंदगडावर पोचता. पडलेला गडाचा दरवाजा लेगच दिसून येतो. 

गडावर जायच्या आधी एक वाट उजवीकडे जाते. त्या वाटेनी गेलात तर खांब टाक्याजवळ पोचता. असे म्हणातात की तिथे गुहा आहेत. खांब आहेत त्यामुळे कदाचित आत बरेच काही असेल असा अंदाज आहे. 

परतीच्या वाटेवरच उजवीकडे गडावर जायच्या पाहिऱ्या आहेत. सावकाश जावे कारण या तुटलेल्या आहेत. ५ मिनिटात गड माथ्यावर असलेल्या महादेव मंदिरापाशी जाऊन पोचता. बाहेर असलेला नंदी आणि आत सुदर शंकराची पिंड, जी बऱ्यापैकी मोठ्या गाभाऱ्यात आहे. तिथे बाहेरच्या बाजूला १० जण राहू शकतील अशी सोय आहे. 

मंदिरा समोर एक चौथरा आहे आणि काही अवशेष. तिथे एक समाधी तत्सम काही तरी आढळून येते. 

मंदिराच्या मागच्या बाजूला बाकी काही नाही. तसा डोंगरमाथा छोटा आहे. या गडाचा उपयोग Watch  tower  म्हणून करत असावेत. आम्ही चौघेजण मंदिरासमोरच्या झाडाखाली बसून धपाटे, चटणी, मिरची चेपली आणि खाली उतरायला सुरुवात केली. जायच्या वाटेवर एक दगड आहे, भोक पडलेला. Nature's creation . 

गडावरून खाली उरतलो आणि प्रतापगड नावाच्या ठिकाणी जायचे ठरले. त्याला ठिकाण, रिसॉर्ट, हिल स्टेशन असेच म्हणणे योग्य आहे. तो काही गड उरला नाही. भवानी मातेचे मंदिर आणि तिथे ठेवलेल्या हंबीरराव मोहित्यांची तलवार, ज्यानी ६०० हुन अधिक गनिमांना चिरले, पाहण्यासाठी तरी प्रतापगड वर नक्कीच जावे. बाकी काय गोलगप्पे आणि सामोसे, आणि कारंजातून येणारे मलाई छाज ( आपल्या भाषेत ताक) वगैरे हवे ते मिळतेच. जमेल तेव्हड्या लवकर तिथून पळ काढून आम्ही चौघे भोर च्या दिशेनी निघालो. एक अप्रतिम ट्रेक झाला. फार दमणून नाही झाली, पण ऊन असल्यानी जरा त्रास झालाच. बिडी चे कंबरडे मागे बसून मोडले आणि वेळेवर पिंटू ला पुढे बसवल्यामुळे माझी गाडी वाचली. नाही तर साफ करायला खूप कष्ट पडले असते. मांढरदेवी घाटातून भोर ला उतरून आम्ही राजघर ला Northridge मध्ये जाऊन सुखावलो. सूर्यास्त पाहत पडलो. 

लपलेला इतिहास - पन्हाळेकाजी लेण्या

लपलेला इतिहास - पन्हाळेकाजी लेण्या 

कोंकण, नुसतं म्हणले तरी चला निघू लगेच हा विचार मनात येतो. आणि गेले कित्येक वर्ष तेच होत आले आहे. कॉलेज मध्ये असतांना, तेव्हडे Goa वगैरे चे प्रेम नव्हते. समुद्राचे होते. त्यामुळे जिथे जवळ जाता येईल आणि पटकन डुबकी मारता येईल तिथे जाणे होयचे. मग श्रीवर्धन आणि हरिहरेश्वर असो, व गुहागर मग हेदवी आणि गद्रे चे पालशेत असो, कोंकणात चक्कर आहेच. २००५ साली पुण्यात परत आलो तेव्हा दोन ठिकाणे कळली जिथे आधी फारसे गेलो नव्हतो. फारसे नाही गेलोच नव्हतो. एक म्हणजे लाडघर आणि दुसरे आंबोळगड. 

२००८ असावे जेव्हा लाडघर ला जायचा योग् आला. जागा आवडून गेली. दापोली जवळ आहे. तिथे तेव्हा एकच बरे असे हॉटेल होते आणि समोर समुद्र. शांत कोकणातील एक गाव. दापोली ट्रिप्स तेव्हापासून चालू झाल्या त्या साधारणपणे  २०१५ - १६ च्या आसपास कमी झाल्या. कारण लाडघर प्रसिद्ध झाले आणि तिथली शांतता संपली. एका हॉटेल ची ५० हॉटेलं झाली. Beach  म्हणावा तसा अजून घाण केला नाहीये लोकांनी पण करतील. काळजी नसावी. आता हे सर्व सांगण्याचे कारण म्हणजे पन्हाळेकाजी लेण्या इथपासून २० - २५ km वर असतील. पण इतके वर्ष झाले तिथे जाण्याचा योग् आला नाही. पप्या जाऊन आला होता आणि तो दर वेळी म्हणायचा पण काही केल्या तिथे जाणे होयचे नाही. काल दापोली कृषी मध्ये काम होते आणि त्यानंतर पप्याचे म्हणजे पुरुजीत परदेशी, मित्र, त्याचे काही ठिकाणी काम होते त्यामुळे मी आणि तो कोकण हिंडत होतो. मग उंबरले, चिखलगाव, नांते अशा  वेगवेगळ्या गावातून हिंडणे झाले. चिखलगाव म्हणजे लोकमान्यांचे ठिकाण. 

दापोली हुन दाभोळ कडे जाण्याच्या मार्गावर डाव्याबाजूस एक रस्ता जातो. कच्चा रस्ता आहे. कोपऱ्यावर पाटी पण आहे - पन्हाळेकाजी लेण्यांकडे. 

सुंदर वातावरण होते आणि लक्ख प्रकाश. आजूबाजूला लाल लाल सर्व. मातीचा रंग आणि त्यात चिर्यांनी बांधलेली घरं. सर्व. उंच उंच सुपाऱ्या, आणि डोलणारे नारळ. डोंगरात वाट आणि ती वाट डोंगऱ्याच्या पोटात नेते. चढ उतार करत विचारत साधारण ११ KM  नंतर 'आजी मी ब्रह्म पहिले' चा अनुभव येण्यावाचून राहत नाही. 

कोटजई आणि धाकटी नद्यांच्या संगमावर, साधारण तिसऱ्या शतकात चालू केलेला लपलेला इतिहास अजून त्याच पोशाखात आणि नटून थटून उभा आहे. साधारण २८ - २९ लेण्या आहेत तिथे आणि प्रत्येक लेण्या या वेगवेगळ्या काळातील आहेत हे चित्र छान दिसून येते. १९७० साली या लेण्या, श्री अण्णा शिरगावकर, इतिहासप्रेमी, यांच्या मुले समोर आल्या. आता पुरातत्व खात्याच्या ताब्यात आहेत. या लेण्या पाहण्यासाठी खूप शांत पणे येणे गरजेचे आहे. सकाळी यावे, एक एक लेणी पाहावी, नदी काठी बसून छान जेवण करावे आणि पुढच्या लेण्या पाहावयास सुरु करावे. वाटलंच आणि पुणेकर असाल तर तिथे दुपारच्या वामकुक्षी ची पण उत्तम सोय आहे. सावली पाहून द्यायची ताणून. Crystal Clear  Waters  असे काहीतरी ऐकण्यात येत असते. पण पाहण्यात कुठे येत नाही. लहान मुलांना इथे जाऊन ते दाखवणे गरजेचे आहे. या नद्यांचे पाणी पिऊ शकू इतके छान आहे. 

हीनयान बौद्ध पंथ, वज्रयान पंथ आणि नाथ पंथ अशा विविध पंथातील शिल्पकारी इथे एकाच ठिकाणी बघण्यात येते. म्हणजेच तिसऱ्या शतकात चालू झालेले काम हे पुढील अनेक शतके चालू असावे. इथे गणपती, शिव, पार्वती,  लक्षुमी इत्यादी देवाचे अप्रतीम शिल्प बघायला मिळते. खरं सांगू, हा इतिहास डोळ्यासमोर उभा असतांना आणि विचारांचे गुंते डोक्यात चालू असतांना, एका वेगळ्याच विश्वात प्रवास चालू होतो. लेण्यांमध्ये शिरतांना इथे काय असेल, काय करत असतील, कसे राहत असतील, कसे दिसत असतील, दिनक्रम काय असेल, पूजा अर्चा कसे करत असतील असे अनेक प्रश्न डोक्याला भुंगा देऊन जातात. सर्वात महत्वाचे म्हणजे इथे आत इतका मोठा कातळ असेल आणि इथेच आपण गुहा खोदायची हे कसे कळत असेल तेव्हा. इतक्या मोठ्या गुहा कोरायला यंत्र सामग्री काय असेल ?

Weekday होता, त्यामुळे तिथे आम्ही सोडून कोणीच नव्हते. शांतपणे हिंडत फोटो काढत उत्तम ठिकानी मजा लुटत आम्ही तिथलेच झालो. हा लपलेला इतिहास, एक विलोभनीय जागा आपल्या इतक्या जवळ असून तिथे जाणे झाले नाही याची खंत वाटलीच. अशा अजून किती तरी जागा आहेत जिथे पूर्वीच्या  राजे महाराज्यांचे, वेगवेगळ्या पंथांचे, धर्मांचे, देवांचे आणि दानवांचे अस्तित्व जाणवते. आपल्या देशाचे, संस्कृतीचे, हजारो वर्षांच्या  इतिहासाचे कौतुक वाटते. अभिमान वाटतो. परत दापोली ला आलात, तर एक दुपार पन्हाळेकाजी लेण्या पाहण्यासाठी नक्की ठेवा. 

HISTORY IN SHORT

Creation of these caves started approximately in the 3rd century AD, in time when influential merchants were spreading the teaching of Buddha in India. Many large temples appeared near ancient trade routes. Panhale Kaji was one of such temple complexes, located at the busy route from inland to Dabhol – one of the most important port cities at the Arabian Sea in these times. Dabhol has been marked even in maps of Ptolemy. Later, around the 10th – 11th century AD caves became a stronghold of a small group of followers to Vajrayana sect (Tantric Buddhism). Some of the earlier caves, for example, Cave 10, were adjusted for the worship of deities like Akshobhya and Mahachandaroshana. Interesting monument of art is five Budha sculptures, possibly representing Vajrasana Buddha – showing relatedness to the iconography of late Ellora Buddhist Caves. In the 13th century caves were taken over by Naths, Hindu cult, adding artwork characteristic for their religion. Then, during the late Silahara period, these caves were used for Ganapatya and Shiva worship. Ref -Indian Archaeology, 1981 – 82 – a review, New Delhi, 1982.